Ιδιάζουσα θέση είχε και έχει ο Τίμιος Σταυρός στη λατρεία και την υμνολογία της εκκλησίας μας. Κατ’ αρχήν η Εκκλησία τιμάει με εορτές πολλές φορές μέσα στο εκκλησιαστικό έτος τον Τίμιο Σταυρό.
Εκτός από αυτές τις μεγάλες γιορτές του Τιμίου Σταυρού, διαπιστώνουμε τη διαρκή αναφορά σε αυτόν σε όλη τη λατρεία της εκκλησίας. Στην έναρξη και το τέλος κάθε εκκλησιαστικής ακολουθίας κάνουμε το σημείο του σταυρού. Είναι ένα από τα προσφιλέστερα θέματα της ορθόδοξης εικονογραφίας. Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική επινόησε το σταυροειδή ρυθμό για τη ναοδομία.
Στη διάρκεια τού εκκλησιαστικού έτους που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου, εορτές με αναφορά στον Τίμιο Σταυρό είναι οι έξης:
1. Την 6η Μαρτίου η εκκλησία γιορτάζει την εύρεση του Σταυρού από την Αγία Ελένη, που έγινε την ίδια ημέρα κατά το έτος 326. Η γιορτή αυτή, επειδή τύχαινε μέσα στη Μεγάλη Σαρακοστή, μεταφέρθηκε ακριβώς στη μέση, δηλαδή την Τρίτη Κυριακή των νηστειών, για να λαμβάνουν δύναμη και πίστη οι πιστοί στην πορεία και προετοιμασία τους για την Ανάσταση του Κυρίου.. Η αγία Ελένη βρήκε, κάτω από τον ειδωλολατρικό ναό της Αφροδίτης τον Τάφο του Κυρίου, τον σταυρό του, τα καρφιά και την πινακίδα (σανίδα) που ο Πιλάτος έγραψε την επιγραφή: Ι. Ν. Β. Ι..
Το οριζόντιο ξύλο του Σταυρού το πήρε στην Πόλη και το δώρησε στον υιό της και αυτοκράτορα Μ. Κων/νο, ο οποίος το τοποθέτησε μέσα σε θήκη στο ναΐσκο του παλατιού, ενώ το κάθετο (και μεγαλύτερο) το δώρησε στον επίσκοπο Μακάριο για την πόλη της Ιερουσαλήμ.
2. Την 7η Μαϊου. Εδώ έχουμε μια άλλη εμφάνιση, που έγινε στην Ιερουσαλήμ, περίπου το 346 μ.Χ. Τότε αρχιεπίσκοπος Ιεροσολύμων ήταν ο Κύριλλος και βασιλιάς ο Κωνσταντίνος, γιος του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Η εμφάνιση αυτή έγινε στις 7 Μαΐου, κατά μια των ημερών της Πεντηκοστής. Ήταν η ώρα (βυζαντινή) τρίτη, όταν ξαφνικά στον ουρανό φάνηκε ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός, σχηματισμένος από εκθαμβωτικό φως, πάνω από το Γολγοθά, μέχρι και το όρος των Ελαίων. Το υπερφυσικό αυτό θέαμα προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό και συγκίνηση σε όλους τους ευρισκόμενους στην Ιερουσαλήμ. Νέοι και γέροι, γυναίκες και παιδιά, όλοι μαζί, έτρεξαν στην εκκλησία και με πολλή χαρά και θερμή κατάνυξη ευχαρίστησαν και δόξασαν το Θεό, τον Κύριο μας Ιησού Χριστό, που αγίασε το ξύλο του σταυρού και κατέστησε το σημείο αυτού ισχυρότατο όπλο των αγωνιζόμενων χριστιανών κατά του διαβόλου.
3. Στις 31 Ιουλίου τελούνται τα προεόρτια της προελεύσεως τού Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, δηλαδή η έξοδος του Τιμίου Σταυρού από το παλάτι (ή κατ' άλλους από το σκευοφυλάκιο της μεγάλης εκκλησίας).
4. Την 1η Αυγούστου τελείται ανάμνηση της προόδου του Τιμίου Σταυρού, λιτανείας δηλαδή που γινόταν στην Κωνσταντινούπολη για τον αγιασμό της πόλης.
Τι είναι η «Πρόοδος» του Τιμίου Σταυρού και γιατί εορτάζεται στις 1 Αυγούστου; Πρόκειται για εορτή που συμπίπτει με την πρώτη ημέρα της νηστείας της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και θεσπίστηκε σε ανάμνηση της απαλλαγής των Βυζαντινών, με τη βοήθεια του Τιμίου Σταυρού, από την επιδρομή των Σαρακηνών επί της εποχής του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού. Στην Κωνσταντινούπολη κατά την εορτή αυτή γινόταν λιτάνευση (πρόοδος) του Τιμίου Σταυρού.
«Κατά την ημέραν ταύτην εξήγετο εκ του σκευοφυλακίου της μεγάλης εκκλησίας ο τίμιος σταυρός, περιήγετο ανά την πόλιν και εξετίθετο εις διαφόρους ναούς προς προσκύνησιν και αγιασμόν των πιστών και πάλιν απετίθετο εις το σκευοφυλάκιον».
5. Την 4η Σεπτεμβρίου Μωυσέως του προφήτου: Στην υμνολογία της ημέρας γίνεται συχνή μνεία του Σταυρού, επειδή πολλά γεγονότα της ζωής του μεγάλου αυτού προφήτη θεωρούνται προτύπωση του ζωοποιού Ξύλου.
6. Στις 13 Σεπτεμβρίου είναι τα προεόρτια της Υψώσεως τού Τιμίου Σταυρού.
7. Στις 14 Σεπτεμβρίου εορτάζουμε την παγκόσμιο Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί Φιλοστόργιος και Νικηφόρος αναφέρουν ότι ο Σταυρός του Κυρίου εντοπίσθηκε ύστερα από θαύμα, όταν τοποθετήθηκε πάνω σε νεκρή γυναίκα και αυτή αναστήθηκε. Στη θέση αυτή υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης, που είχε ανεγείρει το 135 ο ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, μετά τη δεύτερη καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Η Ελένη, αφού διέταξε να τον γκρεμίσουν, έχτισε στη θέση του τον περικαλλή Ναό της Αναστάσεως, ο οποίος αποτελεί μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του Χριστιανισμού. Ο Σταυρός του Κυρίου παραδόθηκε στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, ο οποίος ύψωσε ψηλὰ τὸν Σταυρὸ του Χριστου για να τον δουν οι παρευρισκόμενοι χριστιανοί και τον τοποθέτησε στον ναό της Αναστάσεως στις 14 Σεπτεμβρίου 335.
Ένα παρόμοιο περιστατικό έγινε λίγα χρόνια μετά, το 335, την επομένη των εγκαινίων του πανίερου Ναού της Αναστάσεως. Ο πατριάρχης ύψωσε και πάλι τον Σταυρό και ευλόγησε τα πλήθη των χριστιανών, των κληρικών και των λαικών, που είχαν συρρεύσει στην αγία πόλη για την τελετή των εγκαινίων και παραλλήλως ζητούσαν να προσκυνήσουν το ιερώτατο σύμβολο του χριστιανισμού.
Γιά μία τρίτη και τελευταία φορά πραγματοποιήθηκε η ύψωσις του Τιμίου Σταυρού και συγκεκριμένα το έτος 628. Είναι η εποχή που ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ηράκλειος πολεμά τους Πέρσες. Ο λαός αυτός, προ 14 ετών, έχει καταλάβει την Παλαιστίνη και έχει αρπάξει από τους χριστιανούς τον Τίμιο Σταυρό. Ο Ηράκλειος νικά και επανακτά τον Σταυρό. Στις 14 Σεπτεμβρίου έρχεται στα Ιεροσόλυμα φέροντας στους ώμους του τον Σταυρό. Είναι ανυπόδητος και φτωχικά ντυμένος. Φθάνει στο Ναό της Αναστάσεως και παραδίδει τον Σταυρό στα χέρια του πατριάρχη Ζαχαρία. Εκείνος υψώνει τον Τίμιο και Ζωοποιό Σταυρό και ευλογεί τα πλήθη των χριστιανών, ψάλλοντας για πρώτη φορά τον πολύ γνωστό ύμνο «Σώσον Κύριε τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου…».
Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού εορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου. Στις εκκλησίες ψάλλεται, μεταξύ των άλλων, το πασίγνωστο απολυτίκιο «Σώσον Κύριε τον λαόν σου…» και στους πιστούς μοιράζονται κλώνοι βασιλικού, εκκλησιαστική συνήθεια που πηγάζει από την παράδοση ότι στο μέρος που βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός είχε φυτρώσει το αρωματικό αυτό φυτό. Η Εκκλησία επιτάσσει την ημέρα αυτή αυστηρά νηστεία.
9. Στις 21 Σεπτεμβρίου τελείται η απόδοσις της εορτής της Υψώσεως.
Τι είναι η απόδοση εορτής;
Κατά την απόδοση μιας εορτής τελείται η εορτή (λειτουργία) πανηγυρικά όπως και την πρώτη μέρα αυτής. Συνήθως η απόδοση της εορτής γίνεται μετά από οκτώ ημέρες. Απόδοση έχουν μόνο οι Μεγαλύτερες Εορτές της Εκκλησίας μας. Ουσιαστικά παρατείνεται η εορτή.
Πως προέκυψε όμως η απόδοση των εορτών; Πρόκειται για μια “κληρονομιά” του Μωσαϊκού Νόμου.Με ρητή διάταξη του Μωσαϊκού Νόμου, οι μεγάλες Ισραηλιτικές εορτές διαρκούσαν 8 ημέρες. (Έξοδος 2/β: 15-19, Λευϊτικό 23/κγ: 36-39 και Αριθμοί 29/κθ: 35). Αυτή τη συνήθεια την κληρονόμησε και η Χριστιανική λατρεία. Από πολύ ενωρίς επικρατούσε η συνήθεια, (τουλάχιστον στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων), να παρατείνεται ο εορτασμός των μεγάλων Χριστιανικών εορτών του Πάσχα, των Επιφανείων και της Πεντηκοστής για οκτώ ημέρες. Από θεολογικής πλευράς, αυτή η παράταση αποτελεί και μια υπέρβαση του ιστορικού/λειτουργικού χρόνου και μια πρόγευση της αιωνιότητας.
10. Η Γ΄ Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι αφιερωμένη στην προσκύνηση τού Σταυρού, γι’ αυτό και λέγεται «της Σταυροπροσκυνήσεως»
11. Αφιερωμένη στο Σταυρό και τη Σταύρωση τού Κυρίου επίσης είναι η Μεγάλη Παρασκευή και κάθε Παρασκευή τού έτους και η Τετάρτη.
Προσεγγίσεις στην εορτή
Πάνω στο ξύλο του Σταυρού ο Χριστός θριάμβευσε εναντίον του διαβόλου. Διά του Σταυρού ήρθε η σωτηρία σε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος. Προσκυνάμε το σημείο του Σταυρού γιατί είναι εικόνα του Εσταυρωμένου Χριστού. Η ζωή της Εκκλησίας στηρίζεται πάνω στον Σταυρό.
Τα μυστήρια της Εκκλησίας, το κέντρο της πνευματικής ζωής, γίνονται με την ενέργεια του Σταυρού. Ο ιερέας ευλογεί σταυροειδώς το νερό της κολυμβήθρας. Μας χρίει σταυροειδώς με το Άγιο Μύρο. Μετέχουμε του Σταυρού του Χριστού με την Θ. Ευχαριστία και το Βάπτισμα. Ο ιερέας παρακαλεί τον Θεό Πατέρα να στείλει το Άγιο Πνεύμα και να μεταβάλει το ψωμί και το κρασί σε Σώμα και Αίμα Χριστού, σφραγίζοντας τα με το σημείο του Σταυρού.
Όλη η ζωή του Χριστιανού είναι σταυρική. Ο Χριστός καλεί όσους θέλουν να άρουν τον σταυρό τους, δηλαδή είτε –σε καιρό διωγμών- να μαρτυρήσουν για τον Χριστό είτε –σε καιρό ειρήνης- να αγωνίζεται να ζήσει την ζωή της ευσέβειας, σταυρώνοντας τα πάθη και τις επιθυμίες του.
Ο Χριστός με την Σταύρωσή Του συμφιλίωσε τον άνθρωπο και όλη τη δημιουργία μεταξύ τους και με τον Θεό. Ο Σταυρός αποτελείται από δύο κεραίες: μία κάθετη και μία οριζόντια. Η κάθετη υποδηλώνει την κάθετη συμφιλίωση, δηλ. των ανθρώπων με τον Θεό. Η οριζόντια κεραία αναφέρεται στην συμφιλίωση των ανθρώπων μεταξύ τους και με όλη τη δημιουργία.
Το σημείο του Σταυρού είναι το ανίκητο όπλο κάθε Χριστιανού!
Ο βασιλικός και ο Τίμιος Σταυρός. Λαϊκός θρύλος.
Όλοι γνωρίζουμε πως τον Χριστό μας τον σταύρωσαν. Τον κάρφωσαν δηλαδή πάνω σ' ένα ξύλινο σταυρό, κι εκεί ξεψύχησε.
Τον ξύλινο σταυρό οι Χριστιανοί τον έθαψαν βαθιά στο χώμα για να μην τον βρουν οι ειδωλολάτρες και τον μολύνουν. Έτσι ο Τίμιος Σταυρός έμεινε χρόνια πολλά θαμμένος μέσα στη γη.
Όταν έπειτα από καιρό επικράτησε ο Χριστιανισμός, η Αγία Ελένη αποφάσισε να βρει και να ξεθάψει τον Τίμιο Σταυρό και να τον στήσει μέσα στην εκκλησία στα Ιεροσόλυμα για να τον προσκυνούν οι Χριστιανοί. Πήγε λοιπόν η ίδια στα Ιεροσόλυμα και ζήτησε να μάθει σε ποιο μέρος ήταν θαμμένος ο Σταυρός.
Όμως κανένας Χριστιανός δεν ήξερε να της πει. Εκείνοι που πριν από πολλά χρόνια τον είχαν θάψει βαθιά στο χώμα, είχαν πια πεθάνει. Έβαλε λοιπόν η Αγία Ελένη χιλιάδες εργάτες κι άρχισαν να σκάβουν όλα τα χωράφια εκεί γύρω. Είχε ακλόνητη πίστη πως κάπου θα τον έβρισκε. Πολλούς μήνες δούλευαν οι εργάτες χωρίς αποτέλεσμα. Κάποια μέρα, καθώς η Αγία Ελένη βάδιζε μέσα σ' ένα χωράφι, πάτησε ένα χορτάρι και αμέσως μια γλυκιά μυρωδιά γέμισε τον αέρα.
"Τι ωραία μυρωδιά είναι αυτή", είπε από μέσα της η Αγία Ελένη.
"Από που να χύνεται αυτή η γλυκιά μοσχοβολιά;".
Καθώς κοίταξε γύρω της έσκυψε κι έκοψε ένα κλαδάκι απ' το φυτό που πάτησε, το μύρισε και τότε κατάλαβε πως το χορτάρι εκείνο ήταν που σκορπούσε την γλυκιά ευωδιά.
Μεμιάς ο νους της φωτίστηκε, φώναξε έναν εργάτη και του είπε να σκάψει σ' εκείνο το μέρος.
Σε λίγο, τι θαύμα! Ο εργάτης βρήκε εκεί τον Τίμιο Σταυρό όπου επάνω ξεψύχησε ο Χριστός μας.
Από εκείνη τη στιγμή, το μυρωδάτο αυτό φυτό λέγεται βασιλικός, γιατί φύτρωσε στο σημείο που ήταν θαμμένος ο Σταυρός, όπου είχε σταυρωθεί ο βασιλιάς του κόσμου. Γι' αυτό μοιράζουν βασιλικό στις εκκλησίες στη γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου.
Εκτός από αυτές τις μεγάλες γιορτές του Τιμίου Σταυρού, διαπιστώνουμε τη διαρκή αναφορά σε αυτόν σε όλη τη λατρεία της εκκλησίας. Στην έναρξη και το τέλος κάθε εκκλησιαστικής ακολουθίας κάνουμε το σημείο του σταυρού. Είναι ένα από τα προσφιλέστερα θέματα της ορθόδοξης εικονογραφίας. Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική επινόησε το σταυροειδή ρυθμό για τη ναοδομία.
Στη διάρκεια τού εκκλησιαστικού έτους που αρχίζει την 1η Σεπτεμβρίου, εορτές με αναφορά στον Τίμιο Σταυρό είναι οι έξης:
1. Την 6η Μαρτίου η εκκλησία γιορτάζει την εύρεση του Σταυρού από την Αγία Ελένη, που έγινε την ίδια ημέρα κατά το έτος 326. Η γιορτή αυτή, επειδή τύχαινε μέσα στη Μεγάλη Σαρακοστή, μεταφέρθηκε ακριβώς στη μέση, δηλαδή την Τρίτη Κυριακή των νηστειών, για να λαμβάνουν δύναμη και πίστη οι πιστοί στην πορεία και προετοιμασία τους για την Ανάσταση του Κυρίου.. Η αγία Ελένη βρήκε, κάτω από τον ειδωλολατρικό ναό της Αφροδίτης τον Τάφο του Κυρίου, τον σταυρό του, τα καρφιά και την πινακίδα (σανίδα) που ο Πιλάτος έγραψε την επιγραφή: Ι. Ν. Β. Ι..
Το οριζόντιο ξύλο του Σταυρού το πήρε στην Πόλη και το δώρησε στον υιό της και αυτοκράτορα Μ. Κων/νο, ο οποίος το τοποθέτησε μέσα σε θήκη στο ναΐσκο του παλατιού, ενώ το κάθετο (και μεγαλύτερο) το δώρησε στον επίσκοπο Μακάριο για την πόλη της Ιερουσαλήμ.
2. Την 7η Μαϊου. Εδώ έχουμε μια άλλη εμφάνιση, που έγινε στην Ιερουσαλήμ, περίπου το 346 μ.Χ. Τότε αρχιεπίσκοπος Ιεροσολύμων ήταν ο Κύριλλος και βασιλιάς ο Κωνσταντίνος, γιος του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Η εμφάνιση αυτή έγινε στις 7 Μαΐου, κατά μια των ημερών της Πεντηκοστής. Ήταν η ώρα (βυζαντινή) τρίτη, όταν ξαφνικά στον ουρανό φάνηκε ο Τίμιος και Ζωοποιός Σταυρός, σχηματισμένος από εκθαμβωτικό φως, πάνω από το Γολγοθά, μέχρι και το όρος των Ελαίων. Το υπερφυσικό αυτό θέαμα προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό και συγκίνηση σε όλους τους ευρισκόμενους στην Ιερουσαλήμ. Νέοι και γέροι, γυναίκες και παιδιά, όλοι μαζί, έτρεξαν στην εκκλησία και με πολλή χαρά και θερμή κατάνυξη ευχαρίστησαν και δόξασαν το Θεό, τον Κύριο μας Ιησού Χριστό, που αγίασε το ξύλο του σταυρού και κατέστησε το σημείο αυτού ισχυρότατο όπλο των αγωνιζόμενων χριστιανών κατά του διαβόλου.
3. Στις 31 Ιουλίου τελούνται τα προεόρτια της προελεύσεως τού Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού, δηλαδή η έξοδος του Τιμίου Σταυρού από το παλάτι (ή κατ' άλλους από το σκευοφυλάκιο της μεγάλης εκκλησίας).
4. Την 1η Αυγούστου τελείται ανάμνηση της προόδου του Τιμίου Σταυρού, λιτανείας δηλαδή που γινόταν στην Κωνσταντινούπολη για τον αγιασμό της πόλης.
Τι είναι η «Πρόοδος» του Τιμίου Σταυρού και γιατί εορτάζεται στις 1 Αυγούστου; Πρόκειται για εορτή που συμπίπτει με την πρώτη ημέρα της νηστείας της εορτής της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και θεσπίστηκε σε ανάμνηση της απαλλαγής των Βυζαντινών, με τη βοήθεια του Τιμίου Σταυρού, από την επιδρομή των Σαρακηνών επί της εποχής του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού. Στην Κωνσταντινούπολη κατά την εορτή αυτή γινόταν λιτάνευση (πρόοδος) του Τιμίου Σταυρού.
«Κατά την ημέραν ταύτην εξήγετο εκ του σκευοφυλακίου της μεγάλης εκκλησίας ο τίμιος σταυρός, περιήγετο ανά την πόλιν και εξετίθετο εις διαφόρους ναούς προς προσκύνησιν και αγιασμόν των πιστών και πάλιν απετίθετο εις το σκευοφυλάκιον».
5. Την 4η Σεπτεμβρίου Μωυσέως του προφήτου: Στην υμνολογία της ημέρας γίνεται συχνή μνεία του Σταυρού, επειδή πολλά γεγονότα της ζωής του μεγάλου αυτού προφήτη θεωρούνται προτύπωση του ζωοποιού Ξύλου.
6. Στις 13 Σεπτεμβρίου είναι τα προεόρτια της Υψώσεως τού Τιμίου Σταυρού.
7. Στις 14 Σεπτεμβρίου εορτάζουμε την παγκόσμιο Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί Φιλοστόργιος και Νικηφόρος αναφέρουν ότι ο Σταυρός του Κυρίου εντοπίσθηκε ύστερα από θαύμα, όταν τοποθετήθηκε πάνω σε νεκρή γυναίκα και αυτή αναστήθηκε. Στη θέση αυτή υπήρχε ο ναός της Αφροδίτης, που είχε ανεγείρει το 135 ο ρωμαίος αυτοκράτορας Αδριανός, μετά τη δεύτερη καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Η Ελένη, αφού διέταξε να τον γκρεμίσουν, έχτισε στη θέση του τον περικαλλή Ναό της Αναστάσεως, ο οποίος αποτελεί μέχρι σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μνημεία του Χριστιανισμού. Ο Σταυρός του Κυρίου παραδόθηκε στον Πατριάρχη Ιεροσολύμων Μακάριο, ο οποίος ύψωσε ψηλὰ τὸν Σταυρὸ του Χριστου για να τον δουν οι παρευρισκόμενοι χριστιανοί και τον τοποθέτησε στον ναό της Αναστάσεως στις 14 Σεπτεμβρίου 335.
Ένα παρόμοιο περιστατικό έγινε λίγα χρόνια μετά, το 335, την επομένη των εγκαινίων του πανίερου Ναού της Αναστάσεως. Ο πατριάρχης ύψωσε και πάλι τον Σταυρό και ευλόγησε τα πλήθη των χριστιανών, των κληρικών και των λαικών, που είχαν συρρεύσει στην αγία πόλη για την τελετή των εγκαινίων και παραλλήλως ζητούσαν να προσκυνήσουν το ιερώτατο σύμβολο του χριστιανισμού.
Γιά μία τρίτη και τελευταία φορά πραγματοποιήθηκε η ύψωσις του Τιμίου Σταυρού και συγκεκριμένα το έτος 628. Είναι η εποχή που ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ηράκλειος πολεμά τους Πέρσες. Ο λαός αυτός, προ 14 ετών, έχει καταλάβει την Παλαιστίνη και έχει αρπάξει από τους χριστιανούς τον Τίμιο Σταυρό. Ο Ηράκλειος νικά και επανακτά τον Σταυρό. Στις 14 Σεπτεμβρίου έρχεται στα Ιεροσόλυμα φέροντας στους ώμους του τον Σταυρό. Είναι ανυπόδητος και φτωχικά ντυμένος. Φθάνει στο Ναό της Αναστάσεως και παραδίδει τον Σταυρό στα χέρια του πατριάρχη Ζαχαρία. Εκείνος υψώνει τον Τίμιο και Ζωοποιό Σταυρό και ευλογεί τα πλήθη των χριστιανών, ψάλλοντας για πρώτη φορά τον πολύ γνωστό ύμνο «Σώσον Κύριε τον λαόν Σου και ευλόγησον την κληρονομίαν Σου…».
Η Ύψωση του Τιμίου Σταυρού εορτάζεται με ιδιαίτερη λαμπρότητα κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου. Στις εκκλησίες ψάλλεται, μεταξύ των άλλων, το πασίγνωστο απολυτίκιο «Σώσον Κύριε τον λαόν σου…» και στους πιστούς μοιράζονται κλώνοι βασιλικού, εκκλησιαστική συνήθεια που πηγάζει από την παράδοση ότι στο μέρος που βρέθηκε ο Τίμιος Σταυρός είχε φυτρώσει το αρωματικό αυτό φυτό. Η Εκκλησία επιτάσσει την ημέρα αυτή αυστηρά νηστεία.
9. Στις 21 Σεπτεμβρίου τελείται η απόδοσις της εορτής της Υψώσεως.
Τι είναι η απόδοση εορτής;
Κατά την απόδοση μιας εορτής τελείται η εορτή (λειτουργία) πανηγυρικά όπως και την πρώτη μέρα αυτής. Συνήθως η απόδοση της εορτής γίνεται μετά από οκτώ ημέρες. Απόδοση έχουν μόνο οι Μεγαλύτερες Εορτές της Εκκλησίας μας. Ουσιαστικά παρατείνεται η εορτή.
Πως προέκυψε όμως η απόδοση των εορτών; Πρόκειται για μια “κληρονομιά” του Μωσαϊκού Νόμου.Με ρητή διάταξη του Μωσαϊκού Νόμου, οι μεγάλες Ισραηλιτικές εορτές διαρκούσαν 8 ημέρες. (Έξοδος 2/β: 15-19, Λευϊτικό 23/κγ: 36-39 και Αριθμοί 29/κθ: 35). Αυτή τη συνήθεια την κληρονόμησε και η Χριστιανική λατρεία. Από πολύ ενωρίς επικρατούσε η συνήθεια, (τουλάχιστον στην Εκκλησία των Ιεροσολύμων), να παρατείνεται ο εορτασμός των μεγάλων Χριστιανικών εορτών του Πάσχα, των Επιφανείων και της Πεντηκοστής για οκτώ ημέρες. Από θεολογικής πλευράς, αυτή η παράταση αποτελεί και μια υπέρβαση του ιστορικού/λειτουργικού χρόνου και μια πρόγευση της αιωνιότητας.
10. Η Γ΄ Κυριακή των Νηστειών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι αφιερωμένη στην προσκύνηση τού Σταυρού, γι’ αυτό και λέγεται «της Σταυροπροσκυνήσεως»
11. Αφιερωμένη στο Σταυρό και τη Σταύρωση τού Κυρίου επίσης είναι η Μεγάλη Παρασκευή και κάθε Παρασκευή τού έτους και η Τετάρτη.
Προσεγγίσεις στην εορτή
Πάνω στο ξύλο του Σταυρού ο Χριστός θριάμβευσε εναντίον του διαβόλου. Διά του Σταυρού ήρθε η σωτηρία σε ολόκληρο το ανθρώπινο γένος. Προσκυνάμε το σημείο του Σταυρού γιατί είναι εικόνα του Εσταυρωμένου Χριστού. Η ζωή της Εκκλησίας στηρίζεται πάνω στον Σταυρό.
Τα μυστήρια της Εκκλησίας, το κέντρο της πνευματικής ζωής, γίνονται με την ενέργεια του Σταυρού. Ο ιερέας ευλογεί σταυροειδώς το νερό της κολυμβήθρας. Μας χρίει σταυροειδώς με το Άγιο Μύρο. Μετέχουμε του Σταυρού του Χριστού με την Θ. Ευχαριστία και το Βάπτισμα. Ο ιερέας παρακαλεί τον Θεό Πατέρα να στείλει το Άγιο Πνεύμα και να μεταβάλει το ψωμί και το κρασί σε Σώμα και Αίμα Χριστού, σφραγίζοντας τα με το σημείο του Σταυρού.
Όλη η ζωή του Χριστιανού είναι σταυρική. Ο Χριστός καλεί όσους θέλουν να άρουν τον σταυρό τους, δηλαδή είτε –σε καιρό διωγμών- να μαρτυρήσουν για τον Χριστό είτε –σε καιρό ειρήνης- να αγωνίζεται να ζήσει την ζωή της ευσέβειας, σταυρώνοντας τα πάθη και τις επιθυμίες του.
Ο Χριστός με την Σταύρωσή Του συμφιλίωσε τον άνθρωπο και όλη τη δημιουργία μεταξύ τους και με τον Θεό. Ο Σταυρός αποτελείται από δύο κεραίες: μία κάθετη και μία οριζόντια. Η κάθετη υποδηλώνει την κάθετη συμφιλίωση, δηλ. των ανθρώπων με τον Θεό. Η οριζόντια κεραία αναφέρεται στην συμφιλίωση των ανθρώπων μεταξύ τους και με όλη τη δημιουργία.
Το σημείο του Σταυρού είναι το ανίκητο όπλο κάθε Χριστιανού!
Ο βασιλικός και ο Τίμιος Σταυρός. Λαϊκός θρύλος.
Όλοι γνωρίζουμε πως τον Χριστό μας τον σταύρωσαν. Τον κάρφωσαν δηλαδή πάνω σ' ένα ξύλινο σταυρό, κι εκεί ξεψύχησε.
Τον ξύλινο σταυρό οι Χριστιανοί τον έθαψαν βαθιά στο χώμα για να μην τον βρουν οι ειδωλολάτρες και τον μολύνουν. Έτσι ο Τίμιος Σταυρός έμεινε χρόνια πολλά θαμμένος μέσα στη γη.
Όταν έπειτα από καιρό επικράτησε ο Χριστιανισμός, η Αγία Ελένη αποφάσισε να βρει και να ξεθάψει τον Τίμιο Σταυρό και να τον στήσει μέσα στην εκκλησία στα Ιεροσόλυμα για να τον προσκυνούν οι Χριστιανοί. Πήγε λοιπόν η ίδια στα Ιεροσόλυμα και ζήτησε να μάθει σε ποιο μέρος ήταν θαμμένος ο Σταυρός.
Όμως κανένας Χριστιανός δεν ήξερε να της πει. Εκείνοι που πριν από πολλά χρόνια τον είχαν θάψει βαθιά στο χώμα, είχαν πια πεθάνει. Έβαλε λοιπόν η Αγία Ελένη χιλιάδες εργάτες κι άρχισαν να σκάβουν όλα τα χωράφια εκεί γύρω. Είχε ακλόνητη πίστη πως κάπου θα τον έβρισκε. Πολλούς μήνες δούλευαν οι εργάτες χωρίς αποτέλεσμα. Κάποια μέρα, καθώς η Αγία Ελένη βάδιζε μέσα σ' ένα χωράφι, πάτησε ένα χορτάρι και αμέσως μια γλυκιά μυρωδιά γέμισε τον αέρα."Τι ωραία μυρωδιά είναι αυτή", είπε από μέσα της η Αγία Ελένη.
"Από που να χύνεται αυτή η γλυκιά μοσχοβολιά;".
Καθώς κοίταξε γύρω της έσκυψε κι έκοψε ένα κλαδάκι απ' το φυτό που πάτησε, το μύρισε και τότε κατάλαβε πως το χορτάρι εκείνο ήταν που σκορπούσε την γλυκιά ευωδιά.
Μεμιάς ο νους της φωτίστηκε, φώναξε έναν εργάτη και του είπε να σκάψει σ' εκείνο το μέρος.
Σε λίγο, τι θαύμα! Ο εργάτης βρήκε εκεί τον Τίμιο Σταυρό όπου επάνω ξεψύχησε ο Χριστός μας.
Από εκείνη τη στιγμή, το μυρωδάτο αυτό φυτό λέγεται βασιλικός, γιατί φύτρωσε στο σημείο που ήταν θαμμένος ο Σταυρός, όπου είχε σταυρωθεί ο βασιλιάς του κόσμου. Γι' αυτό μοιράζουν βασιλικό στις εκκλησίες στη γιορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου.
